Η ιστορία της Κοζανίτικης Αποκριάς αποδεικνύει ότι οι Κοζανίτες είναι φιλέορτοι και διακρίνονται για το καυστικό και το πολύ πετυχημένο χιούμορ αλλά και την διάθεση τους για ψυχαγωγία που αντλούν μέσα από τα ήθη και τα έθιμα τους. Μια γνήσια Κοζανίτικη παραδοσιακή ατμόσφαιρα μπορεί να γνωρίσει και να ζήσει ένας επισκέπτης στις γιορτές της αποκριάς, στην Κοζάνη.
ΒΑΣΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΑΠΟΚΡΙΑΤΙΚΩΝ ΕΚΔΗΛΩΣΕΩΝ .
Βασικό χαρακτηριστικό είναι όπως όλοι γνωρίζουμε το τρικούβερτο γλέντι, όπου πραγματοποιείται στα σπίτια, στα κέντρα διασκεδάσεων, στους οργανωμένους χορούς, που είτε υλοποιούνται από τον δήμο (φανοί) είτε από συλλόγους.
Το κυριότερο γνώρισμα των αποκριάτικων εκδηλώσεων φυσικά και είναι οι μεταμφιέσεις. Οι μεταμφιεσμένοι έχουν διάφορα ονόματα σύμφωνα πάντα με την στολή που φοράνε.
ΤΑ ΑΠΟΚΡΙΑΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ
Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό τους είναι ότι παρουσιάζουν τα θέματα τους αντικειμενικά και με ελευθερία έκφρασης. Τα θέματα των αποκριάτικων τραγουδιών αντλούνται συνήθως από την επικαιρότητα και έχουν ως σκοπό την διακωμώδηση της. Παλαιότερα την ημέρα της αποκριάς οι άνθρωποι εξέφραζαν δημόσια σκέψεις και συναισθήματα που όλο τον υπόλοιπο χρόνο περιόριζαν. Έτσι δημιουργήθηκαν τα αποκριάτικα τραγούδια.
ΤΑ ΚΑΡΝΑΒΑΛΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΓΙΟΡΤΕΣ ΤΗΣ ΑΠΟΚΡΙΑΣ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ ΤΑ ΠΑΛΙΑ ΧΡΟΝΙΑ.
Στα χρόνια της τουρκοκρατίας οι μεταμφιεσμένοι δεν εμφανίζονταν τις ημέρες της αποκριάς στην Κοζάνη αλλά στις γιορτές του δωδεκαήμερου και ειδικά την Πρωτοχρονιά. Ονομάζονταν ‘Ρογκοτσιάργια’ ή ‘Μπουμπουσιάργια’. Τα Ρογκοτσιάργια αυτά, χωρισμένα σε ομάδες, επισκέπτονταν τα σπίτια φίλων, συγκενών και γνωστών, όπου τραγουδούσαν και μάζευαν φιλοδωρήματα. Όταν τελείωναν τις επισκέψεις τους η κάθε ομάδα πήγαινε στο κατάλυμα της και διασκέδαζε πίνοντας και χορεύοντας. Μετά το γλέντι τους, όσα χρήματα τους περίσσευαν από τα φιλοδωρήματα τους, τα δώριζαν στην εκκλησία της συνοικίας τους.
ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΩΝ ΕΚΔΗΛΩΣΕΩΝ ΑΠΟ ΤΟΝ ΔΗΜΟ ΚΟΖΑΝΗΣ.
Μια ιδιωτική πρωτοβουλία χωρίς την ευθύνη κάποιου υπεύθυνου φορέα και το συντονισμό της προσπάθειας σίγουρα δεν μπορεί να αποδώσει τα αναμενόμενα αποτελέσματα, γι’ αυτό και σιγά-σιγά θα αρχίσουν να φθίνουν. Για να αποφευχθεί αυτό ο ΔΗΜΟΣ ΚΟΖΑΝΗΣ, το 1938, συγκρότησε Επιτροπή για να οργανώνει επίσημα και υπεύθυνα τις αποκριάτικες εκδηλώσεις με την ονομασία “Λαϊκές εορτές του καρναβαλιού Κοζάνης”. Όπως τότε έτσι και σήμερα, η οργανωτική επιτροπή των αποκριάτικων εκδηλώσεων του ΔΗΜΟΥ ΚΟΖΑΝΗΣ αρχίζει από νωρίς την προεργασία του προγράμματος και την Τσικνοπέμπτη η χιουμοριστική διακόσμηση της κεντρικής πλατείας, των δρόμων και των συνοικιών, όπου θα γίνουν οι φανοί, είναι ολοκληρωμένη. Από την Τσικνοπέμπτη αρχίζουν και οι οργανωμένοι αποκριάτικοι χοροί των Συλλόγων, των Σωματείων και των Σχολείων που διαρκούν μέχρι και την παραμονή της Μεγάλης Αποκριάς.
Η ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΗΣ ΤΥΡΟΦΑΓΟΥ ή H ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΑΠΟΚΡΙΑΣ, είναι ημέρα όπου η ευθυμία, η αθυροστομία και η αισχρολογία (που είναι και το πλέον χαρακτηριστικό στοιχείο της μέρας αυτής) βρίσκονται στο αποκορύφωμα τους. Τις πρωινές ώρες όλος ο κόσμος της Κοζάνης συγκεντρώνεται στον κεντρικό δρόμο επί της κεντρικής πλατείας (Oδός Παύλου Μελά) όπου ακολουθεί παρέλαση των καρναβάλιστών. Τις βραδινές ώρες της ίδιας μέρας οι Κοζανίτες ξεχύνονται στις συνοικίες όπου υπάρχουν εορταστικές εκδηλώσεις από τους συλλόγους, δηλαδή στους γνωστούς φανούς .
ΟΙ ΦΑΝΟΙ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ
Είναι γιορτή και ξεφάντωμα γύρω από το βωμό της αποκριάτικης εορταστικής πυρράς με φαγοπότι, τραγούδι, χορό κι αθυροστομία χωρίς όρια. Προέρχεται από τη λέξη φαίνω, που σημαίνει φαίνομαι από μακριά. Παιδί πανάρχαιων εθίμων με λατρευτικό και μαγικό χαρακτήρα που κατόρθωσε να επιβιώσει μέσα στο χρόνο αλλάζοντας το περίβλημά του και κρατώντας την ουσία του. Πολλοί συγχέουν το Φανό με τον Καρνάβαλο και το καρναβάλι, αλλά δεν υπάρχει καμιά σχέση μεταξύ τους. Το καρναβάλι στις διάφορες πόλεις της Ελλάδας είναι πιστή αντιγραφή του καρναβαλιού της Βενετίας και των άλλων Ευρωπαϊκών Πόλεων.
Ο Φανός είναι κάτι τελείως πρωτότυπο και ιδιότυπο. Απαιτεί προετοιμασία και οργάνωση, που συσπειρώνει τη γειτονιά και οδηγεί σε σχέσεις ζεστές και πολύτιμες, ιδιαίτερα σε εποχές απομόνωσης σαν τη σημερινή. Είναι ανοιχτός σε όλους και στηρίζεται στη συμμετοχή. Δεν προσφέρεται για ψυχρή παρατήρηση. Η ιδιομορφία του και η αίγλη του κορυφώνεται την Κυριακή της Μεγάλης Αποκριάς, όταν ανάβουν οι Φανοί στις γειτονιές και τριγύρω τραγουδούν και χορεύουν οι χορευτές. Έτσι δείχνει μια εικόνα που θυμίζει πολύ ανάλογες πολεμικές γιορτές της Αρχαίας Ελλάδας και σε τέτοιο σημείο μάλιστα ώστε να ισχυριζόμαστε αδίσταχτα ότι ο σημερινός χορός του Φανού είναι η συνέχεια του Πυρρίχιου χορού των Αρχαίων Ελλήνων.
Ο φανός ανάβει κατά τις 8 το βράδυ της μεγάλης Αποκριάς, κι αμέσως ξεκινάει το τραγούδι και ο χορός γύρω του. Το κέφι αρχίζει ν’ ανεβαίνει σιγά – σιγά και καμιά ώρα αργότερα, καθώς κρασί και τα κιχιά κυκλοφορούν και ζεσταίνουν πνεύμα και πόδια, οι κύκλοι γύρω από το βωμό μεγαλώνουν και πληθαίνουν. Κάθε γειτονιά πασχίζει να παρουσιάσει τον καλύτερο και πιο φανταχτερό Φανό, με τους πιο καλλίφωνους τραγουδιστάδες και τους πιο νόστιμους μεζέδες. Εκεί ο αρχηγός τραβάει με ιδιαίτερο ζήλο στο χορό τον κόσμο που παρευρίσκεται. Τα τραγούδια, διαδέχονται το ένα το άλλο, άλλοτε γρήγορα και πολυφωνικά και άλλοτε βαριά και μονότονα σε χρόνο αργό και συρτό. Το γλέντι κρατάει μέχρι τις πρωινές ώρες. Όταν σβήνουν το φανό πολλοί μαζεύουν στάχτη και την σκορπούν στο βιό τους (χωράφια, αμπέλια, καλλιέργειες) για να αυγατίσει η σοδειά.
ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΑΥΤΟ ΠΟΥ ΚΑΝΕΙ ΤΟ ΦΑΝΟ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ ΞΕΧΩΡΙΣΤΟ;
Αυτό που εξασφαλίζει τη μοναδικότητα του φανού είναι η μορφή του. Δεν πρόκειται για μια τεράστια φωτιά που πρέπει διαρκώς να τροφοδοτείται, που δεν ελέγχεται ούτε και πλησιάζεται εύκολα και που σβήνει γρήγορα όπως γίνεται με όλες τις άλλες που ανάβουν πάνω στο έδαφος. Αντίθετα, καίει πάνω σε ένα είδος βωμού, κρατιέται σταθερή όλη τη νύχτα με λίγη προσπάθεια και καύσιμα και έτσι επιτρέπει την συγκέντρωση μεγάλου πλήθους γύρω της. Αυτό εξασφαλίζει διάρκεια στην τελετή.
